تاریخچه انگل شناسی ماهیان در ایران

تحقیقات در زمینه انگل شناسی آبزیان از قدمت زیادی در ایران برخوردار نیست. پیشگامان این علم جوان در کشور حدود 60 سال پیش بطور مستقل از سایر دامهای اهلی و وحشی، مطالعات خود را با جداسازی و شناسائی انگلها از ماهیانی که از رودخانه ها، آب بندانها، تالابها، دریاچه ها و سایر منابع آبی کشور صید میشدند، شروع کردند.

فعالیتهای تحقیقاتی انگل شناسی ماهیان آب شیرین در ایران برمی‌گردد به مطالعات "بایخوسکی" در سال 1327 شمسی (1949 میلادی)، وی با گزارش چهار انگل از جنس داکتیلوژیروس و آنسیروسفالوس در آبشش ماهیان رودخانه کرخه اولین گام را در این راستا برداشت. پس از آن " سفیدکار لنگرودی" (1343) انگل‌های گوارشی ماهی اسبله را در تالاب انزلی بررسی و چند انگل از نماتدها، سستودها و آکانتوسفال ها را گزارش نمود. "نیاک و همکاران" (1349) گونه ایی از تریکودینا را از پوست ماهیان خاویاری گزارش نمودند. "صیقلی‌" (1352) انگلهای گوارشی ماهیان کپور را مطالعه نمود و آنیزاکیس را در اردک ماهی دریای خزر گزارش کرد، "مخیر" (1352) فهرست انگل‌های ماهیان خاویاری (تاسماهیان) ایران را منتشر کرد. در آن تحقیق دیژن‌ها، سستودها، آسپیدوگاستره‌آ، آمفیلینا، نماتدها و سخت پوستان ماهیان خاویاری بررسی و گزارش شدند. "مخیر" همچنین در سال 1353 بررسی بوم شناختی انگل‌های ماهیان خاویاری ایران را انجام داد. طی تحقیقات دیگری توسط "مهرایلیازیان و همکاران" (1352) پوستو دیپلوستوماتوز در ماهیان بررسی گردید. همجنین (1354) نیز "ممیز" آلودگی بوتریوسفالوز در اردک ماهی و لیگولوز را در ماهی کلمه بررسی نمود.

راجع به انگلهای ماهیان حوضه بین النهرین ایران در استان خوزستان یک تحقیق توسط "ابراهیم زاده و نبوی" (1354)انجام شد و کرم‌های دستگاه گوارش و عضلات جدا و ده انگل از هفت گونه ماهی گزارش گردید، یک سال بعد نیز " ابراهیم زاده و کیلانی" (1355) انگلهای دستگاه گوارش، تنفس و عضلات ماهی‌های رودخانه کارون را بررسی و هفت انگل از چهارگونه ماهیان معاینه شده را گزارش نمودند.

اولین مطالعه جامع در خصوص انگل‌های ماهیان حوضه جنوبی دریای خزر توسط "مخیر" (الف 1359) انجام شد. وی انگل‌های ماهیان حوضه سفیدرود را بررسی نمود. در آن مطالعه از یازده گونه ماهی در سفیدرود مجموعا" بیست و نه نوع انگل شامل: سه گونه از تک یاخته‌ها، چهارگونه از ترماتدهای دیژن ، یک گونه از انگل‌های مرجانی ، شش گونه از نماتدها ، شش گونه از ترماتدهای مونوژن ، سه گونه از آکانتوسفال ها ، چهار گونه از سستودها و دو گونه از سخت پوستان گزارش شد. در همان سال وی آلودگی کرمی در ماهی خاردار در آبهای داخلی ایران را نیز بررسی نمود (مخیر ب1359). "رحمانی" (1364) بررسی میزان آلودگی تاسماهیان سواحل جنوبی دریای خزر به انگل آمفیلینا فولیاسه و در سال 1366 "شکریان" بررسی لیگولوز ماهیان را در دریاچه اکباتان انجام دادند.

نهایتا" ‌در سال 1367 " مخیر"‌ دیپلوستوماتوز ماهیان ایران را بررسی و دومین کتاب به زبان فارسی راجع به بیماری‌های ماهیان پرورشی را منتشر کرد و کلیه انگل‌های منتشر شده تا آن زمان را جمع‌بندی نمود (مخیر الف و ب 1367). در سال 1348، کهنه شهری و بهار صفت اولین کتاب بیماریهای ماهی را بدون ذکر انگلهای ایران منتشر نموده بودند.

همچنین‌ مولنار (Molnar)در طی‌ سفر تحقیقاتی‌ خود درسال‌ 1992 به‌ ایران‌ چند انگل‌ تک‌ یاخته‌ و پریاخته ازماهیان‌ کشور را گزارش‌ نمود .تا سال 1370 (1992 میلادی) برخی مطالعات توسط محققین ایرانی یا خارجی نیز در خصوص انگل‌های ماهیان ایران درحوضه جنوبی دریای خزر انجام شده و به زبان انگلیسی و فرانسوی منتشر شده است این تحقیقات شامل موارد ذیل می باشد:

" مخیر"، انگلهای لرنه‌آ و درموسیستیدیوم را از کپور ماهیان مزارع پرورشی گزارش و نحوه درمان لرنه‌آ را نیز بررسی کرد(Mokhayer, 1978) . " مخیر و همکاران "، انگل تریپانوزم پرسه از ماهی سوف حوضه جنوبی دریای خزر را گزارش نمودند(Mokhayer et al, 1975).

" اسلامی و همکاران‌"، انگل‌های کرمی اردک ماهی حوضه جنوبی دریای خزر را بررسی نمودند(Eslami et al, 1972). " مخیر "نحوه درمان بوتریوسفالوزیز را در کپور علفخوار منتشر کرد(Mokhayer,1976) . "ویلیامز و همکاران" برخی انگل‌های کرمی ماهیان آبهای شیرین را گزارش نمودند(Williams et al, 1980). " اسلامی و مخیر" اهمیت لاروهای نماتدهای مشاهده شده در بازار ماهی فروشان را مطالعه کردند(Eslami & Mokhayer, 1977) و "اسلامی و کهنه‌شهری" انگل‌های کرمی ماهی سفید دریای خزر را گزارش نمودند(Eslami & Kohneshahri, 1978). "گولوین و مخیر"‌ آکانتوسفال‌ها را در ماهیان خاویاری دریای خزر معرفی کردند(Golovin & Mokhayer, 1978). "جلالی " لرنه‌آزیز در کپور ماهیان پرورشی ایران را بررسی نمود (Jalali,1987) و "مخیر" شیوع انگل لرنه‌آ را در کپور ماهیان پرورشی ایران گزارش کرد(Mokhayer, 1983).

اولین تحقیق جامع در حوضه بین النهرین ایران واقع در استان خوزستان توسط "مغینمی و همکاران" انجام شد، آنها در طی دو تحقیق در سال 1370 و 1374 انگل‌های ماهیان اقتصادی هورالعظیم و ماهیان پرورشی کارگاه‌های حوضه کارون مطالعه کرده و مجموعا" بیست و سه انگل گزارش نمودند. همچنین "سید مرتضایی" (1374) با مطالعه روی ماهیان بومی در آبگیرهای استان خوزستان از ماهیان شیربت پنج انگل، از ماهیان بنی چهار انگل و ازماهیان حمری شش انگل جداسازی نموده است. "سید مرتضایی "نیز در سال 1375 در طی دو سال انگل‌های هورشادگان را بررسی و تعداد دوازده انگل از ماهیان بنی، شیربت و حمری گزارش کرده است. "سید مرتضایی و عباسی " (1380) نیز طی بررسی انگل‌های تک یاخته در ماهیان آب شیرین آبگیرهای استان خوزستان از نه گونه ماهی طی پنج سال شش گونه انگل را گزارش نمودند.

بعد از سال 1370 و (1992-1991) میلادی مطالعات و تحقیقات انگل شناسی ماهیان در کشور ابعاد وسیع‌تری به خود گرفت و اطلاعات بیشتری در این زمینه در قالب چند پایان‌نامه دکتری تخصصی و همچنین تحقیقات و پژوهش‌های محققین داخلی با همکاری اساتید این علم در خارج از کشور بعمل آمده و منجر به گزارش و انتشار بیشتری از انگل‌های جدید از حوضه بین النهرین و میزبان‌های جدید در سراسر کشور گردید. در سال 1993 میلادی "مولنار و باشکا " (Molnar & Baska, 1993)چند انگل تک یاخته و پر یاخته در گزارش سفر تحقیقاتی خود به ایران را منتشر نمودند. "جلالی و وطن دوست" (1370) برخی از انگلهای ماهیان دریای خزر را منتشر نمودند. جلالی در تحقیقات گسترده خود بر روی مونوژن‌های ماهیان ایران تعداد زیادی از این انگل‌ها را بررسی و چندین انگل جدید نیز معرفی نمود:"جلالی" 1370، 1372،Jalali 1995; Gussev et al 1993; Jalali et al 1993; Jalali and Molnar 1990; Molnar and Jalali 1992-1995; Shamsi and Jalali 1997.

در این مطالعات بیش از 60 گونه انگل مونوژن فقط در حوضه دریای خزر (حوضه جنوبی دریای خزر) شناسایی، طبقه بندی و گزارش و تعدادی گونه ها و میزبانهای جدید نیز معرفی شده است. در کنار این تحقیقات افراد دیگری نیز در قالب پایان‌نامه های دانشجویی و طرح های تحقیقاتی مونوژن‌های حوضه دریای خزر را مورد مطالعه قرار داده اند. تحقیقات " عراقی" (1375) بر روی انگل‌های مونوژن در ماهیان رودخانه زرینه رود و "نخ‌ساز و وطن دوست" (1371) آلودگی انگلی ماهیان سفید از جمله این‌گونه پژوهش‌ها می باشند.

راجع‌ به ‌انگلهای‌ دیگر نیز سایر محققین‌ فعالیتهای‌ متعددی‌ را انجام‌ داده‌اند: شمسی‌ (1374) بررسی‌ انگلهای‌ کرمی‌ کیلکای‌ خزر را مطالعه‌ و در سال‌ 1377 انگلهای‌ کــــرمی‌ ماهیان ‌رودخانه‌ گرگانرود، تجن، تنکابن‌ و شیرود را بررسی‌ نمـــــود، شمسی و همکاران (1376) نیز بررسی آلودگی ماهیان شیرود را به انگل کلینوستوموم کامپلاناتوم را انجام دادند.

غرقی‌(1373) طی ‌دو تحقیق‌ انگلهای‌ کرمی‌ لوله‌ گوارش‌ وخون‌ ماهی‌ قره‌برون‌ و انگلهای‌ فیل‌ ماهی‌ را شناسائی‌ نمود و چند انگل از نماتدها و آسپیدوگاستر و آکانتوسفالها را گزارش‌ کرد. ملک (1371) آلودگی‌ انگل‌ کلینوستوموم‌کمپلاناتوم‌ را در سیاه‌ ماهیان‌ شیرود بررسی‌ و چرخه‌ زندگی‌ آن‌ را مطالعه‌ نمود. نظام‌آبادی‌ (1374) نحوه ‌درمان‌ دیپلوستومیازیس‌ در ماهیان‌ پرورشی‌ را بررسی‌ و مطالعه‌ کرد. محمدی‌ (1375) برای‌ انجام‌ پایان‌نامه‌ خود در استان‌ آذربایجان‌غربی‌ بررسی‌ انگلهای‌ پریاخته‌ دستگاه‌ گوارش‌ و محوطه‌ بطنی‌ ماهیان‌ دریاچه‌ سد مخزنی‌ مهاباد را انجام‌ داد و چند جنس‌ از آسپیدوگاسترآ، نماتدها را از این‌ ماهیان‌ گزارش‌ نمود.

درسال‌ 1374 دو پایان‌ نامه‌ دیگر در استان‌ آذربایجان‌غربی‌ انجام‌ شد، عبدی‌ (1374) انگلهای‌سخت‌پوست‌ وزالوی‌ ماهیان‌ دریاچه‌ سد مهاباد و زکی‌ خانی‌ (1374) انگلهای‌ سخت‌ پوست‌ و زالوی‌ مـــاهیان‌ رودخانه‌ زرینه‌ روداستان را شناسائی‌ و بررسی‌ نمودند.

همجنین دو پایان نامه دانشجوئی راجع به ماهیان خاویاری در حوضه جنوب غربی و جنوب شرقی دریای مازندران انجام گردید و تعداد بیشتری از انگلهای داخلی این ماهیان گزارش گردید ( ستاری 1378 و حاجی مرادلو 1379).

در طی پانزده سال گذشته در خصوص انگل‌های میکسوزوآ مطالعات جامعی در سطح گونه انجام شده است:

Masoumian et al 1994, Masoumian et al 1996 a,b, Molnar et al 1996, Baska and Masoumian 1996, Masoumian and Pazooki 1999.

در ادامه این تحقیقات" معصومیان و پازوکی‌" (1377) نه گونه انگل میکسوبولوس و یک انگل میکسیدیوم از گروه انگل‌های میکسوسپوره‌آ را از برخی ماهیان استان‌های گیلان و مازندران شناسایی و گزارش نمودند. همچنین "معصومیان و همکاران" (1381) بررسی آلودگی به انگلهای کوکسیدیا و میکسوزوآ را در برخی از ماهیان سد ارس و سد مهاباد در استان آذربایجان غربی انجام داده و میکسوبولوس موسایوی، میکسوبولوس دیسپار و گوسیا کارپلی را گزارش کردند. "معصومیان و همکاران"‌(1382) شش انگل میکسوبولوس را از چهار میزبان جدید گزارش نمودند. مجموعا" در این مطالعات حدود 35 گونه از انگل‌های میکسوزوآ شناسایی، طبقه بندی و گزارش شده و تعدادی گونه ها و میزبانهای جدید نیز معرفی گردیده است.

مطالعات جامعی نیز در سطح گونه راجع به نماتدها انجام شده، این مطالعات در حوضه بین‌النهرین ایران عبارتند از:Molnar & Pazooki, 1995; Pazooki 1996, Pazooki & Molnar 1997; Pazooki et al 1996. در این مطالعات بیش از 20 گونه از انگلهای نماتد از ماهیان ایران گزارش شده و تعدادی گونه ها و میزبانهای جدید نیز معرفی گردیده است. در ادامه این تحقیقات، در سال 1380 "پازوکی و معصومیان" هشت گونه انگل نماتد از ماهیان آب شیرین استان‌های گیلان ومازندران را شناسایی و گزارش کردند. "پازوکی و عقلمندی" (1381) انگل لیگولا اینتستینالیس از ماهی آلبورنوس سد شهید مدرس کاشمر، "پازوکی و معصومیان" (1380)، "پازوکی و عقلمندی" (1381) و "پازوکی و همکاران" (1382) انگلهای پریاخته را از باربوس ماهیان دریای خزر مطالعه نمودند. در این تحقیقات حدود بیست گونه از نماتدهای ماهیان شناسایی و گزارش شده است.

در سال 1377 "جلالی"‌ با همکاری "شریف روحانی" کتاب انگلها و بیماریهای انگلی ماهیان آب شیرین ایران را منتشر کرده و کلیه انگلهای ماهیان ایران که تا آن زمان شناسایی و منتشر شده بود را جمع بندی نمود.

در ادامه این تحقیقات "معصومیان و همکاران" (1380) آلودگی های انگلی ماهی کلمه را در جنوب شرقی دریای خزر انجام داده و پنج انگل شامل:آسپیدوگاستر، لیماکوئیدس، نوزاد آنیزاکیس، بوتریوسفالوس گوکونژنزیس، داکتیلوژیروس تورالینسیس و دیپلوستوموم اسپاتاسه اوم را از این ماهی منتشر نمودند. "میرهاشمی و پازوکی" در سال 1382 انگلهای سخت پوست سد ماکو ومهاباد را شناسایی و گزارش نمودند. همچنین در طی یک تحقیق روی ماهیان شمال غربی استان آذربایجان غربی یازده گونه ماهی بررسی شده بیست و هشت انگل از ماهیان مطالعه شده جداسازی و شناسایی گردید، مونوژن ها پنج گونه از چهار جنس مختلف، دیژنه‌آ دو گونه ازدو جنس، سستودها دو گونه از سه جنس، دو گونه از دو جنس سخت پوستان، دو گونه از دو جنس نماتدها، یک گونه آکانتوسفال، یک گونه از ریشه پایان ودو گونه از یک جنس شاخه میکسوزوآ شناسایی گردیدند.(Masoumian et al 2005, Pazooki et al in press, a, b). در ادامه "پازوکی و همکاران" (1384) در تحقیقی بر روی هفت گونه از ماهیان استان زنجان، دوازده گونه انگل را جداسازی و شناسایی نمودند، همچنین "پازوکی و معصومیان" انگلهای کریپتوبیا آسیپنسریز و هموگرگارینا آسیپنسریز را از ماهیان چالباش و قره برون گزارش کردند(Pazooki & Masoumian, 2004) .

در سال 1380 لغایت 1383 در طی یک تحقیق برروی انگلهای باربوس ماهیان در منابع آبی مهم استان خوزستان پنج گونه از ماهیان استان مجموعا" 23 انگل شامل سه گونه از مژه داران، یک گونه از آپی کمپلکسا، دو گونه از مونوژنه آ، دو گونه از ترماتد دیژن، پنج گونه از نماتد، یک گونه از آکانتوسفال و نه گونه ازمیکسوزوآ، شناسائی و جداسازی شده است. ( معصومیان و همکاران 1384).

در ادامه تحقیق بر روی مونوژن های ماهیان در سال 1381، جلالی و برزگر بر روی ماهیان دریاچه سد وحدت کردستان و مهدی پور و همکاران بر روی انگلهای مونوژن در آبشش ماهیان زاینده رود را انجام و انگلهای شناسائی شده را گزارش کردند. عراقی و جلالی نیز در سال 1384 انگلهای مونوژن آبشش ماهیان رودخانه مهاباد را انجام و دو گونه جدید برای فون انگلی ایران معرفی نمودند.

در سال 1383 طی دو تحقیق جامع در تالاب امیرکلایه لاهیجان و تالاب بوجاق کیاشهر، میزان شیوع و شدت الودگیهای انگلی ماهیان اقتصادی این مناطق بررسی گردید (خارا و همکاران، 1383). در همین سال نیز رهاننده (1383) و قوع تلفات در کپور ماهیان پرورشی استان گیلان در اثر آلودگی به دو گونه تک یاخته را گزارش نموده و پبغان و همکاران (1383) آلودگی سیاه ماهی، برزم لب پهن و ماهی شیربت در رودخانه های اطراف خرم آباد را بررسی نمود.